سنگ کلیه ،علل تشکیل سنگ و عوامل خطر ساز ( قسمت اول )
سنگ کلیه در واقع رسوب بسیار سختی ازنمک ها و مواد معدنی موجود در ادرار است که در داخل کلیه تشکیل میشود. اغلب سنگ زمانی تشکیل میشود که ادرارموجود در کلیه بسیار غلیظ شده و مواد معدنی موجود در آن کریستالیزه شوند و به هم بچسبند.
علایم :
سنگ کلیه اغلب تا زمانی که کوچک است و ایجاد انسداد نکرده است علامتی ندارد. معمولاعلائم زمانی شروع میشوند که سنگ حرکت میکند و از کلیه وارد حالب میشود ( حالب لوله ارتباطی بین کلیه و مثانه است ) . گاهی سنگ از کلیه خارج نمیشود و همانجا رشد میکند تا به اندازه ای برسد که در داخل کلیه ایجاد انسداد کرده و مانع از عبور جریان ادرار از کلیه به داخل حالب شود.
در این مرحله تدریجا در کلیه ورم ایجاد میشود و بعلت تحت فشار قرار گرفتن کپسول کلیه درد ایجاد میشود این درد در پهلو و زیردنده ها احساس میشود.
معمولا وقتی انسداد طولانی مدت شود احتمال عفونت ادراری افزایش مییابد. اغلب عفونت همراه با تب بالا و تهوع و استفراغ است. سنگی که از کلیه خارج شود و وارد مسیر لوله حالب شود در حرکت به سمت پایین دردی بسیار شدید و نوسانی ایجاد میکند. این درد به سمت کشاله ران ،زیر شکم ، مجرای ادراری و بیضه ها تیر میکشدومعمولا همراه با تهوع و استفراغ است .
رنگ ادرارممکن است صورتی ، قرمز یا قهوه ای شود و خون ادراری رخ بدهد . وقتی سنگ به انتهای لوله حالب نزدیک میشود تکرر ادرار و سوزش ادرار و فوریت برای دفع ادرار و گاهی بی اختیاری ادراری رخ میدهد. وقتی سنگ وارد مثانه میشود درد قطع میشود و معمولا در طی 24 ساعت پس از آن سنگ دفع میشود.
علل تشکیل سنگ کلیه :
در تشکیل سنگ کلیه یک علت واحد مسئول نیست اغلب چندین عامل در ساخته شدن سنگ دخالت دارند. معمولا زمانی که مواد معدنی و نمک های موجود در ادرار ( مانند کلسیم ، اگزالات ، اسید اوریک ) به بیشتر از حد قابل حل شدن در ادرار برسند یعنی به حد اشباع در ادرار برسند و همزمان موادی که در ادرار نقش مهار کنندگی در به هم چسبیدن این کریستال ها را دارند ( مانند سیترات ،پیروفسفات ، منیزیوم ) دچار کاهش شوند، شرایط مساعدی فراهم میشود که هسته اولیه سنگ تشکیل شود.
گاهی در افراد سنگ ساز بیماریهای زمینه ای وجود دارد که منجر به افزایش مقدار مواد معدنی و نمک ها در ادرار میشوند مانند هیپرپاراتیروئیدیسم ،اسیدوزتوبول کلیوی،هیپراگزالوری اولیه و ثانویه اما زمانی که هیچ علت زمینه ای برای سنگ سازی بیمار کشف نشود ان موقع میتوان اصطلاح “سنگ ایدیوپاتیک “را بکار برد.
انواع سنگ کلیه:
سنگ های کلسیمی :
شایعترین سنگ کلیوی سنگ های کلسیمی است که عمدتا به فرم کلسیم اگزالات است.اگزالات یک نمک است که هم از طریق غذای خورده شده وارد بدن میشود ( غذاهای حاوی اگزالات فراوان مانند اسفناج ، شکلات ، آجیل ) و هم توسط کبد در داخل بدن ساخته میشود.مصرف فراوان اگزالات خوراکی و جذب آن از روده مسئول فقط ده درصد اگزالات دفع شده از ادرار است و بقیه آن در داخل بدن تولید میشود .
افزایش میزان اگزالات در ادرار ممکن است به دلایل مختلفی رخ دهد. گاهی یک نقص آنزیمی وراثتی وجود دارد که منجر به تولید بیشتر اگزالات در بدن و نهایتا افزایش غلظت ادراری آن میشود. در بعضی موارد بیماریهای دستگاه گوارش مسبب اصلی جذب بیشتر اگزالات از روده و در نتیجه افزایش غلظت ادراری آن است . دربرخی افراد سنگ سازهیچ عامل افزایش دهنده اگزالاتی وجود ندارد ولی بعلت زندگی در اقلیم گرم و خشک ، تعریق فراوان و عدم مصرف مایعات کافی علظت ادراری اگزالات بالا میرود.
به هر دلیلی که سطح اگزالات ادراری حتی فقط دربرخی از ساعات شبانه روز و به صورت موقتی بالا رود به حدی که بالاتر از حد اشباع باشد اگزالات به شکل کریستال کلسیم اگزالات رسوب کرده و هسته اولیه سنگ تشکیل میشود.
از طرفی در افرادی که سنگ های کلسیمی دارند معمولا غلظت ادراری کلسیم هم بالاست . افزایش غلظت ادراری کلسیم ممکن است به دلیل بیماریهای زمینه ای مثل هیپرپاراتیروئیدیسم ، کلیه اسفنجی ، اسیدوز توبول کلیوی ، سرطان خون ،سارکوئیدوز باشد. گاهی بیماری زمینه ای وجود ندارد ولی بعلت افزایش جذب روده ای کلسیم دفع ادراری آن بالا میرود.
در بیشتر افراد سنگ ساز علی رغم آنکه هیچ بیماری زمینه ای وجود ندارد در بعضی ساعات شبانه روز غلظت ادراری کلسیم به حد فوق اشباع رسیده و زمینه برای ایجاد کریستال کلسیم اگزالات فراهم میگردد.
سنگ های کلسیمی میتوانند به فرم کلسیم فسفات هم باشند. این فرم سنگ در افرادی ساخته میشود که اختلال متابولیک دارند و شایعترین اختلال متابولیک در این افراد اسیدوز توبول کلیه است .
سنگ استرووایت :
این نوع سنگ از جنس منیزیوم آمونیوم فسفات بوده و در پاسخ به عفونت ادراری ایجاد میشوند. این سنگها به سرعت رشد میکنند و شاخه شاخه میشوند گاهی کل محیط داخلی کلیه را پر میکنند. در برخی از موارد سنگ های عفونی علامت مختصری دارند و یا اصلا علامت ندارند تا زمانیکه بعلت رشد سنگ و ایجاد انسداد ایجاد شده توسط سنگ ، ورم کلیه رخ دهد .سنگهای عفونی در زنان بیشتر از مردان دیده میشود و معمولا در ادرار قلیایی تشکیل میشوند.
سنگ های اسید اوریکی :
این سنگ ها بعلت رسوب اسید اوریک در کلیه ایجاد میشوند تحت شرایطی که ادرار اسیدی باشد و بعلت این اسیدی بودن حلالیت اسید اوریک در ادرار کم شده و نهایتا کریستالیزه شده و سنگ تشکیل میشود .
اسید اوریک هم ازطریق مواد غذایی ( مواد پروتئینی ) مصرف شده وارد بدن میشود و هم در داخل بدن تولید میشود. در بیمارانی که سنگ اسید اوریکی میسازند ممکن است علت سنگ سازی بیماری زمینه ای باشد که میزان اسید اوریک را در خون بالا میبرند مانند نقرس ، سرطان خون ویا اختلالات ارثی همراه با تولید بیشتر اسید اوریک ولی گاهی هیچ بیماری زمینه ای وجود ندارد که دران صورت به آن سنگ اسید اوریکی ایدیوپاتیک گفته میشود.
سنگ سیستئینی :
این نوع سنگ در افرادی ساخته میشود که بیماری وراثتی دارند که دفع ادراری آمینو اسیدها ( سیستئین ) در آنها بالاست. این اسیدآمینه در ادرار اسیدی وشرایطی کم آبی در کلیه رسوب کرده و ایجاد سنگ میکند .
عوامل خطرساز در تشکیل سنگ کلیه :
سابقه خانوادگی :
افرادی که درخانواده شان فرد سنگ سازوجود دارد یا خودشان سابقه سنگ سازی داشته اند دو برابر بیشتر از سایر افراد در خطر تشکیل مجدد سنگ در کلیه هستند.
کم آبی :
عدم مصرف کافی مایعات روزانه و همچنین زندگی کردن در مناطق گرم که منجر به عرق کردن زیاد میشود افراد را در معرض سنگ سازی قرار میدهد . در افرادی که در مناطق بیابانی و خشک زندگی میکنند علاوه بر کاهش حجم ادراردفع ادراری کلسیم ، اگزالات و اسید اوریک هم بیشتر میشود.تحقیقات نشان داده است در افرادی که حجم ادرار آنها کمتر از یک لیتر در شبانه روز است خطر تشکیل سنگ کلیه به شدت بالا میرود و چنانچه حجم ادرار بیش از دو لیتر در شبانه روز باشد خطرتشکیل سنگ کلسیمی واضحا کاهش می یابد.سختی آب ( محتوای نمک های کلسیمی ) عامل خطرجهت تشکیل سنگ های کلسیمی نیست در واقع کم مصرف کردن آب است که افراد را در معرض سنگ سازی قرار میدهد نه ترکیب آب.
رژیم های غذایی نا مناسب :
رژیم غذایی پر پروتئین بویژه پرونئین حیوانی عامل تشدید کننده در تشکیل سنگ های کلسیمی است. برعکس پروتئین های گیاهی اثر کاهش دهنده در تشکیل سنگ دارند. علاوه بر این مصرف نمک زیاد خطر تشکیل سنگهای کلسیمی را بیشتر میکند زیرا باعث افزایش دفع ادراری سدیم و کلسیم میشود.
مصرف نامناسب کلسیم :
در افراد طبیعی فقط شش درصد کلسیمی که به طریق خوراکی مصرف میشوند به کلیه ها منتقل میشوند. افزایش مصرف روزانه کلسیم به خودی خود عامل اصلی افزایش دهنده کلسیم ادرار نیست بلکه علت افزایش ادراری کلسیم در واقع افزایش جذب روده ای کلسیم با یک رژیم غذایی طبیعی است . در واقع با کاهش دادن مصرف لبنیات که منبع اصلی کلسیم خوراکی هستند خطر سنگ های اگزالاتی بیشتر میشود زیرا کمبود کلسیم باعث آزاد ماندن اگزالات در روده و جذب بیشتر آن و افزایش غلظت ادراری آن میشود. بنابراین توصیه میشود در افراد سنگ ساز مصرف کلسیم روزانه 1000 میلی گرم که معادل سه لیوان شیر یا جانشین آن ماست یا پنیر است رعایت شود و کاهش نیابد ولی بهتر است قرص کلسیم خوراکی در افراد سنگ ساز مصرف نشود.
بیماریهای سیستمیک :
بعضی از بیماریهای سیستمیک با سنگ های دستگاه ادراری همراهی زیاد دارند از جمله هیپرپاراتیروییدیسم ، اسیدوزتوبول کلیه ، چاقی ، نقرس ، دیابت وافزایش وزن که بویژه در زنان خطر تشکیل سنگ را واضحا افزایش میدهد.
بیماری دیابت نیز بدون ارتباط با رژیم غذایی یا وزن افراد شیوع سنگ سازی را بویژه در زنان 30 تا 50 درصد بالا میبرد.
علاوه بر این سابقه عمل جراحی بای پس روده ، بیماری التهابی روده و اسهال مزمن باعث اختلال در روند جذب آب و کلسیم شده و خطر تشکیل سنگ کلیوی را افزایش میدهند.
